Kaluwiran ning Lalawigang Kapampangan Makyuad nang kasalesayan ning Lungsud San Fernando

Neng Adrian Lee G. Magcalas

Nanu ing kagalangang makaparikil king salukuyang Syudad ning San Fernando? Nanu ing kasalesayang manalumpakan king keyang porma bilang sentru ning balen Kapampangan? Nanu la ring kilalanang konsiderasyun king pangaputung ng korona bilang capital of Pampanga king nung ganakan maygit nang dinalan a banwa ing milabas?

Ing Bacolor at San Fernando
King kaburyang kulkulan ing milabas, muna yang balikan king istorya ing Bacolor - ing dating Provincia Capital ning Pampanga megumpisa anyang banuang 1755, mibayit kalabas ning dinalan walumpulu’t apat (184 years) a banwang pangalalang ning Balen Kapampangan a kanitang panawun, pauli na naman ning bansang Spain. Kalabas na kanita ning pitung banwa, panawun ning pamanyakup ning bansang British, ing Bacolor megin yang National Capital ning mabilug a bansang Pilipinas (1762-1765) - karangalang alang dudang matikdi nang bibitbitan ning mesabing lugal.
Dagdag ra pa ding aliwang talasaliksik king istorya, king karelang teorya ing Bacolor bayu yapa meging kapital ning makasaysayang balen, gagampanan nana niti ing panga-sentru na king e pormal a setting kayantabe ing Mexico at Guagua - nung nu atyu murin ring mapilan a pamprobinsyang opisina a mamye karampatang transakyun kareng Kapampangan.

Pamaglipat ning Kapitolyu
Megumpisa ing kasalesayan ning pamagkapilit ilipat ing luklukang gubyernung pangprobinsyal king San Fernando keta pang banwang 1852. King bulan ning Agostu ning banwang ita, ing alcalde mayor (yayaus kareng Gobernador kanita), miglatag yang proposal ning pamaglipat nung nu ing Ari ning Spain yang menapruba gamit ing real cedula makapetsang a-11 ning Siptyembri, banwang 1881. Dapot sumangid ning pabor at suportang ayta, e meganap ing pamaglipat.
Anyang milukluk ya bilang ibpa ning balen Kapampangan i Macario Arnedo (tubung Apalit) banwang 1904, binayu ne ing laman ning proposal - pinuntu ne ing ulaga ning San Fernando bilang pekamaragul kanitang lugal ning balen at most strategic town of Pampanga, iyabe pa ing importansya ning Manila-Dagupan railroad a magagamit papuntang Menila at aliwa pang lugal ning Luzon. Antimurin, i John A. Larkin, sinulat king librung The Pampangans, simpulungan ne ing ekonomyang konsiderasyun king pamaglipat kapital ning probinsya. Para kaya, gagampanan na ning San Fernando ing maulagang transaksyun king ekonomya king saup ning mesabing railroad a magpabilis king pamangalakal kareng aliwang lugal parting norti (pangulu) kalupa keta king kabiserang Tarlac nung nu atyu ing malwalas a sugar region.
Pauli na nita, ing dating Gobernador Ceferino Joven (tubung Bacolor) at ring mapilan a prominenteng manuknangan king Bacolor matni reng titulan ing aksyun nang Gob. Arnedo. Makanyan man, ela menagumpe uling linwal ne ing approval ibat king Philippine Commission. King pangapirma na at pangasabatas ning Act No. 1204 a atin layung amiyendan ing dating Act No. 85, meging opisyal yang Capital of Pampanga ing San Fernando, a-15 na kanita ning Agostu, banwang 1904. King anunsyu nang Gob. Arnedo, ela masyadung migkasakit king pamaglipat papunta king atlung milyang laut ning San Fernando ibat king Bacolor uling sari dakal a boluntaryung saup ibat kareng marakal a munisipyu para king transportasyun da reng gamit opisina. At uling ala pang lugal king San Fernando kanita para kareng karinan da reng egana-ganang opisinang pamprobinsyal, migdisisyun la ring manungkulan para manupa pamung lugal para kareti. At king banwa muring ita, bilang pamagpakilala king bayung sentru ning lalawigan, migbisita la ri US Secretary of War William Howard Taft at Alice Roosevelt, anak ning Presidenti Theodore Roosevelt.

Pamaglwid ning lungsud
Magumpisa kanita, miyaliwang tanda ning progresu ning bayung sentru ning balen ing meganap - megumpisa ing pamangawa kareng 27 artesian wells kabilugan San Fernando (1908); mitalakad palengking pampubliku (1909); megumpisa ing operasyun ning PASUDECO o Pampanga Sugar Development Corporation (1921); megawa ing SFELAPCO o San Fernando Light and Power Company (1927); mig-operate ya ing PAMBUSCO o Pampanga Bus Company (1928); pamangawa king kongkretu ning San Fernando River Bridge na dating mayayaus Puente Colgante (1930); Mibusni king publiku ing Pampanga Provincial Hospital (1931) na kilala ngeni bilang Jose B. Lingad (JBL) Memorial Regional Hospital.
Antimurin, king kebalwan tamu kareng legwan daring parul Kapampangan, meganap kanita ing mumunang diling Ligligan Parul (Lantern Festival) pauli ning pamangilala kang Presidenti Manuel L. Quezon. Minantabe kanita king pamamye premyu kareng minyambut a galal ing Guest of Honor Doña Aurora Aragon Quezon (1938); mibuklat ya naman ing Pampanga Convention Center at Sports Complex (1989) na mayayaus ngeni bilang Bren Z. Guiao Complex; ing mumunang diling Christmas Village king Asya mibusni ya king pamanimuna ning Presidenti Cory Aquino (1990) na ngeni ‘yapin ing Hilaga na dating bulalag king bansag a Paskuhan Village.


Lakanbalen Kapampangan
Sumangid da reng tanda ning mesabing progresu, makalingwan wari ing mikatkat na king isipang meganap a Death March banwang 1942 nung nu dakal a libung Filipinu ing miglakad king Bataan papunta king San Fernando train station? At ninu ing e makaganaka king banwang 1991 nung nu ing lahar ibat king Bunduk Pinatubu alang pakundangang menalasa kareng dakal a kalulugalan da ring balen Kapampangan? Dapot makanyan man, ing pamisanmetung da ring Kapampangan king kasawpan ning sentru ning balen ikwa rang miabe-abe ring miyayaliwang barrio at barangay kareng resettlement at aliwa pang lugal.
King pamagpursigi ning lungsud king proyektu nang “Breaking Financial Barriers” menikwa yang titulu’t karangalan bilang Galing Pook Award banwang 1999. At ngening salukuyan, nung kutnan ring Kapampangan king pangakilala ra king Lungsud San Fernando, matwa yaman o anak, ding mall ning SM at Robinson’s mapalyaring ilang mumuna rang ipakibat inya balu re ing San Fernando, balu re mu naman mekad ing magaganap banwa-banwang kabalitan a Sinukwan Festival na megumpisa ketang banwang 1998 at ing Giant Lantern Festival na metung nang pamosung king panginternasyonal anya anti y among mas makayamang piyalben neng daratang ne ing bulan ning Pasku. Nanu man ing karelang ipakibat, malalam pa kareta ing tune nang kasalesayan ning lungsud a dapat mung balikdan at dinan masampat a pamanalala uling parti ne ning maulagang milabas ning mabilug a balen Kapampangan!